Tymczasowy zarząd administracyjny w staropolskich bezkrólewiach w świetle uchwał sejmów konwokacyjnych z lat 1632-1733
Tymczasowy zarząd administracyjny w staropolskich bezkrólewiach w świetle uchwał sejmów konwokacyjnych z lat 1632-1733
Temporary administration authorities in old-polish interregnums in the light of provisions, enacted by so-called Convocational Diets
TOMASZ KUCHARSKI
UMK w Toruniu
ISSN: 1731-2221
DOI: http://dx.doi.org/10.21784/RH.2016.007
Streszczenie:
Prezentowany artykuł poświęcony jest władzy administracyjnej w Rzeczpospolitej Obojga Narodów w czasie bezkrólewi. Rozważania autora ogniskują się szczególnie wokół przepisów prawnych uchwalanych na pierwszym zwoływanym w każdym bezkrólewiu sejmie walnym – konowkacji. Regulacje te są szczególnie istotne z uwagi na fakt, że zawierały kompleksowe podejście do problemu tymczasowego zarządu państwem w bezkrólewiu.
Po pierwsze uchwały konwokacji ustanawiały władzę i kompetencje tymczasowego zwierzchnika rządu centralnego – prymasa i arcybiskupa gnieźnieńskiego, który częściowo uzyskiwał królewskie prawa i obowiązki w najistotniejszych sferach administracji państwowej. Jako tymczasowa głowa państwa, kierował państwową dyplomacją, obejmował zwierzchnictwo nad armią, jak również nad budżetem i zbieraniem podatków, to także on odgrywał kluczową rolę w organizacji życia parlamentarnego i w końcu przygotowania elekcji królewskiej. Arcybiskup musiał być wspomagany i jednocześnie kontrolowany przez grupę senatorów, a także, wbrew staropolskiej tradycji politycznej, także przez posłów wybieranych przez niższą izbę sejmu.
Po drugie, uchwały konwokacji potwierdzały kompetencje głównych urzędników centralnych, niekiedy decydowały o ich modyfikacji (poszerzeniu lub zawężeniu), a w innych nawet o ich uchyleniu. Na szczeblu centralnym, regulacje ustalały tymczasowy status marszałków (głównych urzędników policyjnych), podskarbich (zwierzchników administracji skarbowej) oraz hetmanów (głównych dowódców armii).
Po trzecie konwokacja ustanawiała grupę zupełnie nowych tymczasowych organów administracyjnych w formie specjalnych deputacji sejmowych. Sejm mianował do nich kilku lub więcej deputatów z senatu i izby poselskiej, którzy powinni byli reprezentować trzy prowincje – Wielkopolskę, Małopolskę i Litwę. Zakres zadań wyznaczanych deputacjom ogniskował się na kontroli i nadzorze, szczególnie nad zarządem dobrami królewskimi oraz przedsiębiorstwami należącymi do państwa (zwłaszcza kopalniami soli). Bezkrólewia były postrzegane jako sposobność do zweryfikowania dochodów skarbu monarszego. Wydaje się zupełnie oczywiste, że kontrola tych dochodów była znacznie trudniejsza do realizacji w okresie panowania króla, kiedy mógł on blokować próby ingerowania w swoja niezależność.
Abstract:
Presented article is devoted to administration authorities in the Polish-Lithuanian Commonwealth during interregnums (periods between death of the king and a coronation of another one). The author is focused especially on legal provisions, enacted by the General Diets, which used to take place at the beginning of every single interregnum (so-called ‘the convocation’ or ‘the Convocational Diet’). Those regulations are so important, because of comprehensive approach to an issue of a temporary government.
Firstly, resolutions enacted by the Convocational Diets gave the power to a temporary leader of the central government – the archbishop of Gniezno. He partially gained the king’s rights and duties in the most crucial areas of the state administration. As a temporary head of a state, most of all, he run the state diplomacy. Moreover, he obtained supremacy over an army, as well as over the state budget and tax collection. He also played the main role in organising of parliamentary life, and finally in preparations of the elections of new kings. Archbishop needed to be supported, and equally controlled by the group of senators and, against the old-polish political tradition, also nobles deputies, nominated by the lower house of parliament.
Secondly, resolutions enacted by the Convocations confirmed status of the main state officers. Sometimes, Diets decided to modify competences of those officers (by extending or limiting) or, in some situations, even to derogate them. On the central level, the provisions set a new temporary position of marshals (main superiors of police forces), under-treasurers (superiors of tax administration( and so-called ‘hetmans’ (main commanders of the army).
Thirdly, the convocations used to establish a group of the new temporary administrative institutions – Special Committees. The General Diets nominated several or more senators and nobles deputies (they should have represented all of three provinces – Great Poland, Little Poland and Lithuania). The scope of tasks of those committees was concentrated on state control and supervision, mostly on a management of king’s domain, and companies or devices, which belonged to the government (specially the salt mines). Interregnums were seen as an opportunity to check the incomes of king’s treasure. It seems to be obvious, that a complex control of those incomes was clearly much more difficult to accomplish, when king was alive and might interrupt any attempt to interference with his sphere of independence.
Słowa kluczowe:
Rzeczpospolita Obojga Narodów, bezkrólewia, sejmy konwokacyjne, administracja publiczna
Keywords:
Polish-Lithuanian Commonwealth, interregnums, Convocational Diets, public administration
Pełny tekst:
PDF - 46-74
Bibliografia:
Akta Sejmikowe Ziemi Chełmskiej 1572-1668, H. Gmiterek, W. Bondyra, J. Ternes (wyd.), Wydawnictwo UMCS, Lublin 2013.
Dzieje Ziemi Kujawskiej oraz akta historyczne do nich służące, A. Pawiński (wyd.), Warszawa 1888, t. I-V.
A. Filipczak-Kocur, Skarbowość Rzeczypospolitej 1587-1648, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Warszawa 2006.
P. Gawron, Hetman koronny w systemie ustrojowym Rzeczypospolitej w latach 1581-1646, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2010.
F.S. Jezierski, O bez-królewiach w Polszcze y wybieraniu królów począwszy od śmierci Zygmunta Augusta Jagiełły aż do Naszych czasów. Dzieło w teraźnieyszych okolicznościach do wiadomości przydane, Warszawa 1790.
Księcia Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego Wielkiego Księstwa Litewskiego sprawy wojenne i polityczne 1621-1632, Paryż 1859.
T. Kucharski, „Konstytucje egzorbitancyjne” w Rzeczypospolitej w latach 1607-1648. Zarys problematyki, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, LXIV, 2012, z. 2, s. 127-159.
T. Kucharski, Uchwała o egzorbitancjach z sejmu elekcyjnego 1669 roku. Przyczynek do badań nad uprawnieniami prawodawczymi staropolskiego parlamentu w okresach bezkrólewi [w:] Wolna elekcja w dawnej Rzeczypospolitej. Procedura – przebieg – publicystyka, red. A Ziober, Wydawnictwo Piotr Kalinowski, Kalety, Wrocław 2014, s. 67-78.
G. Lengnich, Prawo pospolite Królestwa Polskiego, Warszawa 1836.
Ś. Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro, Petersburg/ Mohylew 1856, t. I.
Volumina Legum, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859-1860.
K. Wiśniewski, Urząd marszałkowski koronny w bezkrólewiach XVII-XVIII wieku (1632-1736), Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego w Warszawie – Muzeum, Warszawa 2015.
M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznańska. Z dziejów sejmikowej administracji i sądownictwa skarbowego w Wielkopolsce w XVII i XVIII wieku, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2003.